چكيده:
مطالعه حاضر تحت عنوان «روند توسعه روستايي در دهستان كبودگنبد شهرستان كلات نادر» به بررسي و تجزيه و تحليل عوامل مؤثر در روند توسعه اقتصادي در اين دهستان مي‌پردازد.
توسعه روستائي يك امر چند بعدي است كه از مؤلفه‌هاي مختلفي تشكيل مي‌شود. در اين راستا، مؤلفه‌هاي مزبور در دهستان كبودگنبد به صورت زيرساختهاي طبيعي، اجتماعي ، فرهنگي و اقتصادي در نظر گرفته شده‌اند كه هريك از اين زيرساختها، خود از عوامل مختلف تشكيل شده است.
به طور كلي اين دهستان از نظر اقليمي داراي وضعيت آب و هوايي نيمه خشك است كه زمستان سرد و تابستانی گرم دارد.
بيشتر اراضي دهستان را تپه‌ها و كوههاي نسبتاً مرتفع تا مرتفع فرسايش يافته با دره‌هاي عميق متعدد متشكل از سنگهاي دگرگوني و آذرين و آهكي با شيب 40 تا 90 درصد تشكيل مي‌دهد.
بررسي انجام شده پيرامون ويژگيهاي طبيعي، حاكي از آن است مشكل اصلي منطقه كمبود آب نبوده بلكه توزيع نامناسب بارندگي، وضعيت توپوگرافي و عدم ذخيره آب مازاد در زمان بارندگي و مشكلات مربوط به شبكه و كانالهاي آبياري مي‌باشد كه تأثير منفي بسيار شديدي بر درآمدهاي كشاورزي از جمله محصولات ديمي داشته است و اين كاهش درآمد نقش مؤثري در مهاجرت روستائيان مي‌تواند داشته باشد. ولي در روستاهايي نظير ارچنگان، قاباخ، ايده‌ليك، سلطان‌آباد و ... كه برنج كشت مي‌شود روستائيان از درآمد كافي براي تأمين هزينه‌هاي زندگي برخوردارند.
از نظر وضعيت خدمات و امكانات، دهستان با كمبود نسبتاً شديدي مواجه است و با نيازهاي روستائيان ساكن تناسبي ندارد. در مجموع مي‌توان گفت كه اين دهستان با داشتن قابليتهاي مختلف، نيازمند اين است كه در راستاي حمايت از روستا و جلوگيري از مهاجرت‌هاي شديد روستائيان به مراكز شهري، اقدامات لازم در جهت بالابردن درآمدهاي روستائيان و رفع نابساماني‌هاي اقتصادي، طرح‌هاي اجرايي و سرمايه‌گذاري‌هاي مؤثر بعمل آورد.

مقدمه:
در مورد توسعه و توسعه كشاورزي تاكنون مطالب زيادي عنوان گرديده است كه در نهايت تمام اين مطالب در يك مورد اشتراك دارند و آن ارتقاء سطح كيفي و كمي جامعه انساني مي‌باشد.
جامعه روستائي داراي ويژگيهاي فرهنگي، اجتماعي خاص مي‌باشد و لازم است كه هرگونه طرح توسعه‌اي همگام با خصوصيات فرهنگي منطقه در نظر گرفته شود. در اين زمينه نظرات مختلفي توسط مجامع بين المللي و اقتصاددانان ارائه شده است. (مهندسين مشاورDHV، 1371، 16-62)
- بانك جهاني توسعه روستائي را، راهبردي جهت بهبود زندگي اجتماعي و اقتصادي روستائيان فقير مي‌داند.
- توسعه روستائي روند بهبود شرايط زندگي توده‌هاي كم‌درآمد روستا مي‌باشد.
- توسعه روستائي ارتقاء استانداردهاي زندگي و توانا ساختن توده‌هاي كم‌درآمد جمعيت روستا مي‌باشد. (آسايش، 1372، 44)
توسعه يك فرآيند پيچيده از تحول است، كه مستلزم تغييرات اساسي در ساختار اجتماعي، طرز تلقي مردم و نهادهاي ملي و نيز تسريع رشد اقتصادي، كاهش نابرابري و ريشه‌كن‌كردن فقر مطلق است.
يك برنامه توسعه هنگامي مي‌تواند به موفقيت نائل شود كه همزمان با رشد اقتصادي و افزايش بهره‌وري، كاهش نابرابري‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي را هدف اساسي قرار ‌دهد.
تدوين رابطه صحيح بين نيازهاي جامعه روستائي و امكانات و منابع طبيعي بالقوه و بالفعل روستا، و به ديگر سخن، ايجاد امكانات توسعه‌اي هماهنگ در مناطق روستائي و شتاب بخشيدن به «توسعه همه جانبه روستائي» در جهت رفع تدريجي و برنامه‌ريزي‌شده اختلافهايي كه در زمينه های مختلف اقتصادي و عمراني و رفاهي بين مناطق شهري و روستائي وجود دارد.
در اين راستا در كشور ما ايران نيز حداقل، بعد از پيروزي انقلاب اسلامي توجه مسئولين كشور به توسعه روستائي جلب شده است. تأسيس نهاد جهاد سازندگي خود نويدي به بازسازي و بهسازي در روستاها بود. اما در اوايل تأسيس اين نهاد ،عمران روستاها در هر مكان جنبه سليقه‌اي داشته و به مرور به شكل اصولي‌تري اقدام شده است؛ با اين وجود هنوز هم يك برنامه مشخص و مدوني براي توسعه روستاها تنظيم نشده است. لذا مي‌بينيم مشكلات روستائيان ما همچنان باقيست. به عنوان مثال در بسياري از روستاهاي كشور امكانات رفاهي همچون راه، حمام، آب و برق، و ... ايجاد شده ، اما به مسائل اقتصادي مثل كشاورزي و دامداران توجه زيادي نشده است، لذا روستائيان براي فرار از فقر، روستاهاي خود را رها كرده و به شهر مراجعه نموده‌اند. در واقع هزينه‌هاي عمراني در روستاها به مقدار قابل توجهي هدر رفته است.
ضرورت توجه به روستائيان محروم كه هنوزحدود نيمي از جمعيت كشور را تشكيل مي‌دهند و با حضور فعال خود مي‌توانند بقاء جامعه را با توليد محصولات كشاورزي و فرآورده‌هاي دامی بيمه كنند از يك طرف، و آشنایی وحضور نگارنده در محيط‌هاي روستائي و درك قابليتهاي بالقوه موجود در روستاها از طرف ديگر، انگيزه‌اي براي انجام حاضر شد.
دهستان كبودگنبد يكي از مستعدترين مناطق شهرستان كلات نادر مي‌باشد، توانهاي بالقوه آن بسيار بالا، اما عملكرد آن در حد متوسط مي‌باشد.
در همين راستا اين پايان‌نامه براي شناسايي امكانات و قابليتهاي موجود در دهستان كبودگنبد در زمينه توسعه روستائي مبتني بر نيروي انساني و استفاده بهينه از منابع طبيعي و همچنين كاهش فقر و نابرابري، تقسيم كار صحيح و ازدياد توليد با بهره‌گيري از كليه منابع موجود در دهستان صورت مي‌گيرد. این تحقیق مزبور در هفت فصل به شرح ذیل تنظيم و تدوين گرديده است :

فصل اول: دربرگیرنده کلیات تحقیق شامل : ( طرح مسأله ، اهميت موضوع ،اهداف تحقيق، فرضيات تحقيق، روش تحقيق ، ادبيات تحقيق ، محدوده مورد مطالعه ، مقطع زماني و همچنين به بررسي محدوديتها و موانع تحقیق پرداخته و پایان بخش آن تعريف واژه‌ها و مفاهيم (ترمينولوژي، Terminology) کلمات می باشد .
فصل دوم: به بيان مباني نظري نظیر توسعه و توسعه روستائي اشاره دارد.
فصل سوم: به بررسي جغرافياي طبيعي دهستان كبودگنبد كه عبارت از: موقعيت و وسعت، توپوگرافي، زمين‌شناسي و ژئومورفولوژي، اقليم( دما، بارش، تبخير، ضريب خشكي، باد، تيپ اقليم) منابع آب( آبهاي سطحي، آبهاي زيرزميني)خاك‌شناسي و پوشش گياهي .
فصل چهارم: به بررسي ويژگي‌هاي انساني دهستان كه عبارتند از: تعداد و توزيع جمعيت، تراكم جمعيت، تراكم نسبي، تراكم بيولوژيكي، تركيب جمعيت، تركيب جنسي و تركيب سني، بار تكفل، رشد جمعيت، سواد، فعاليت و اشتغال و مهاجرت پرداخته است.
فصل پنجم: به بررسي فعاليتهاي اقتصادي موجود منطقه شامل كشاورزي، انواع مالكيت زمين كشاورزي(خصوصي، عمومي، وقفي)، روند بهره‌برداري آب در دهستان، سطح زير كشت اراضي كشاورزي، توزيع اراضي كشاورزي، بررسي هزينه‌ها و درآمد محصولات زراعي، وضعيت كشت برنج و چگونگي تأمين آب مورد نياز اين كشت در دهستان، سطح زير كشت برنج، باغداري، دامداري، بررسي هزينه و درآمد ، پرورش طيور، بررسي اشتغال ايجاد شده از طريق دامداري، صنايع و وضعيت خدمات منطقه.
فصل ششم: به بررسي امكانات و خدمات موجود در دهستان شامل خدمات آموزشي(ابتدايي، راهنمايي، متوسطه)، خدمات بهداشتي و درماني ، خانه بهداشت روستايي، شبكه آب آشاميدني، ساير تأسيسات بهداشتي، برق‌رساني، خدمات اداري ـ سياسي و انتظامي، خدمات فرهنگي ـ مذهبي و ورزشي، شبكه راهها و حمل و نقل، وسايل ارتباط جمعي مي‌پردازد.
فصل هفتم: راهبردهايي جهت توسعه اقتصادي روستا و ارائه پيشنهادات و آزمون فرضيه‌ها در دستور کار قرار گرفته است .
1-1- طرح مسئله
قبل از شروع به تحقيق ،هر محققي بايد سعي نماید تا مسأله مورد نظر را از كليه جهات ممكنه، تعريف و تحلیل نمايد، تا در عمل مواجه با اشكالات عديده و مبهم‌بودن موضوع، وسعت ميدان تحقيق، عدم امكان تحقيق مسأله و غيره نباشد.
پس از انجام كليه مراحل تحقيق، بيان يك مسئله به آن است كه در شروع هر تحقيق، موضوع تا چه حد براي شخص محقق، شناخته شده و روشن بوده است. (نبوي،1367 ،22)
با توجه به مسائل موجود در اقتصاد ايران و مشكلات اقتصادي و اجتماعي مضاف جامعه روستائي در كشور، و نقش اساسي توسعه روستائي در بالارفتن زمينه‌هاي توليدي در كشور ، توجه به برنامه‌ريزي توسعه منطقه‌اي و گسترش مراكز روستائي بسيار ضروري به نظر مي‌رسد.
بدون توسعه كشاورزي و روستائي رشد صنعتي يا موفق نخواهد شد و يا اگر موفق شود چنان عدم تعادلهاي داخلي در اقتصاد ايجاد خواهد كرد كه مشكلات فقر گسترده، نابرابري و بيكاري قطعي‌تر خواهد شد. (مطيعي لنگرودي، 1373، 78) لذا روند توسعه بخش كشاورزي منوط به شناخت بيشتر و كاملتر از تواناييهاي انساني و محيطي و مسائل مختلفي كه در ارتقاء ظرفيتهاي توليدي بخش كشاورزي مؤثر است، مي‌باشد.
منطقه مورد مطالعه در اين تحقيق دهستان كبود گنبد از ابوابجمعی بخش مركزي شهرستان كلات مي‌باشد.
2-1- اهميت موضوع و اهداف تحقيق
تحقيق و پژوهش عبارت است از جستجوي منظم و اصولي براي كشف حقيقتي. از اهداف هر پژوهش كشف حقيقتي در مورد موضوع خاص مي‌باشد. (طوسي، 1378، 30)
بي‌هدفي، مبهم‌بودن موضوع تحقيق، موجب خواهد شد كه پس از پايان كار تحقيق، از نتيجه‌اي كه بدست آمده است، رضايت نداشته باشيم. (نبوي، 1367، 66)
هر تحقيق داراي اهدافي خاص است كه اين اهداف بايد در طرح تحقيق انعكاس يابد. (ساروخاني، 1372، 148)
عمده‌ترين شاخص‌هايي كه در طرح توسعه منطقه و دهستان كبود گنبد مدنظر مي‌باشد عبارتند از:
- تأمين آب بهداشتي در تمام روستاها؛
- ايجاد راههاي ارتباطي بهتر در دهستان؛
- توسعه امكانات آموزشي در مقاطع مختلف براي ادامه تحصيل و رشد همه جانبه روستائيان؛
- تغيير كشاورزي از حالت سنتي و استفاده از تكنولوژي جديد در كشاورزي؛
- افزايش درآمد روستائيان و تشويق آنها در جهت ماندن در روستا؛
- افزايش توليدات كشاورزي در واحد سطح؛
- حمايت از تعاوني‌هاي روستائي؛
- برقراري عدالت اجتماعي و رفاه نسبي در اثر توسعه اقتصادي؛
- افزايش امكانات بهداشتي و درماني در راستاي سالم‌سازي انسان و محيط؛
به طور كلي ايجاد مراكز تفريحي و آموزشي هم از نظر كميت و كيفيت بخصوص در مقاطع متوسطه و راهنمايي از ضروريات مي‌باشد. اين دهستان فاقد هرگونه مراكز تفريحي سالم مي‌باشد لذا براي قشر جوان كه قشري آسيب‌پذير مي‌باشد زمينه‌ها براي هرگونه انحرافات اخلاقي فراهم شده است. به همين علت خدمات كشاورزي، فرهنگي، آموزشي، تفريحي و ورزشي از مهمترين نيازهاي اين دهستان مي‌باشد. لذا با فراهم‌آوردن تسهيلات و امكانات و ايجاد زمينه‌هاي شغلي بخصوص در بخش كشاورزي و حمايت مالي از كشاورزان مي‌توان از مهاجرت آنها به شهرهاي استان و كشور جلوگيري كرد و زمينه‌هاي پيشرفت و توسعه را در اين دهستان فراهم آورد ...